Adolygiad
oddi ar www.gwales.com, trwy ganiatâd Cyngor Llyfrau Cymru
I’r
rheini ohonom sydd bellach yn ganol oed ac sydd wedi ymddiddori yng nghwrs
gwleidyddiaeth Cymru ers nifer fawr o flynyddoedd, cofiwn am y cyfnod rhwng
1966 a 1975 fel un o’r cyfnodau mwyaf cyffrous a ffurfiannol a fu yn hanes
gwleidyddol ein gwlad. Yn ganolog i’r hanes cyffrous hwn roedd twf aruthrol a
dylanwad Plaid Cymru, gan gynnwys buddugoliaeth Gwynfor Evans yn isetholiad sir
Gaerfyrddin ym 1966, a’r helbul a'r protestio a fu yn sgil cynnal yr Arwisgo
dair blynedd yn ddiweddarach.
Honnir
gan Gwilym Owen yn ei ragymadrodd i ddigwyddiadau’r 1960au a’r 1970au osod y
sylfeini ar gyfer sefydlu’r Cynulliad Cenedlaethol, 1999–2000, a’r datblygiadau
cyffrous a phellgyrhaeddol a welwyd yng ngweinyddiaeth ein gwlad ar ôl hynny.
Yn
etholiad cyffredinol Mehefin 1970, collodd Gwynfor Evans ei sedd i Lafur a
Gwynoro Jones (oedd yn 27 mlwydd oed ar y pryd), a dyma Gwynoro’n cael cyfle yn
y gyfrol hon i roi ei bersbectif ar y berthynas astrus a chymhleth a fu
rhyngddo ef a’i elyn gwleidyddol tymor hir o fewn Sir Gâr. Er yr elyniaeth
bersonol chwyrn a fu rhyngddynt dros nifer o flynyddoedd, mae’r awdur yn barod
i gydnabod mai lles Cymru oedd yn sbarduno’r ddau ohonynt drwy gydol eu
gyrfaoedd gwleidyddol. Honnir yma’n hollol deg fod y ddau yn ‘crisialu pegynu
tanllyd y cyfnod’ mewn dull personol a thrawiadol. Ac wrth lunio’r llyfr hwn
manteisiwyd ar atgofion byw a manwl Gwynoro Jones ei hun, ynghyd â’r archif
sylweddol o bapurau sydd yn dal yn ei feddiant. Gobeithio y bydd yr Archif
Wleidyddol yn y Llyfrgell Genedlaethol yn eu derbyn maes o law – byddant yn
sicr yn gaffaeliad mawr i ymchwilwyr y dyfodol.
Cafodd
yr awdur gymorth amhrisiadwy’r newyddiadurwr Alun Gibbard wrth iddo fynd ati i
drefnu ei ddeunydd a llunio’r testun. Aeth Alun ati i ymchwilio’n drwyadl ym
mhapurau newydd y cyfnod – y ffynhonnell hanesyddol bwysicaf oll ar gyfer y
cyfnod hwn – i gywain deunydd perthnasol ar gyfer llunio’r astudiaeth hon. Ac o
ystyried yr holl sylw a gafodd Gwynfor mewn nifer o astudiaethau printiedig, yn
fwyaf arbennig cofiant manwl Rhys Evans iddo, hollol briodol yw i Gwynoro Jones
yntau gael y cyfle i adrodd ei ochr ef o’r hanes cyffrous hwn.
Yn
anochel, canolbwynt y stori arbennig hon yw etholiadau seneddol 1970 a 1974.
Ennill o dair pleidlais yn unig fu hanes Gwynoro Jones yn Chwefror 1974, ond
erbyn yr hydref llwyddodd Gwynfor i gipio’r sedd ymylol hon yn ôl gyda mwyafrif
sylweddol o 3,640 o bleidleisiau. Mae Gwynoro hyd heddiw yn argyhoeddedig mai
pleidleisio tactegol ar ran nifer fawr o Ryddfrydwyr a Thorïaid honedig a fu’n
bennaf gyfrifol am fuddugoliaeth Gwynfor y tro hwnnw.
Er
iddo ystyried yn ddwys sefyll eto ym 1979, ymgeisydd galluog arall, sef y Dr
Roger Thomas, a lwyddodd i orchfygu Gwynfor y tro hwn. Hyd heddiw mae Gwynoro
yn edifar iddo beidio â sefyll yr adeg hynny – poen meddwl enbyd iddo, hyd yn
oed yn 2019. Yn ddiweddarach, Gwynoro oedd un o’r Cymry mwyaf blaenllaw a
galluog i ymuno’r â’r SDP adeg ffurfio’r blaid honno ym 1981.
Wrth
bori drwy’r gyfrol hon, cawn gipolwg gwerthfawr ar natur a chyfansoddiad
cymdeithasol etholaeth sir Gaerfyrddin a hinsawdd wleidyddol y cyfnod –
dylanwad Rhyfel Fietnam ym 1968, yr ymgyrchoedd yn erbyn seremoni’r Arwisgo,
a’r pegynu gwleidyddol a brofwyd yng Nghymru yr adeg honno. Ceir ambell gipolwg
yn ogystal ar y symudiadau i gyfeiriad datganoli a welwyd yn ystod y
blynyddoedd hyn, ond o reidrwydd hanes a chwrs yr ymgyrchoedd etholiadol
tanbaid yw asgwrn cefn y gyfrol.
Llawn
mor ddifyr yw atgofion byw Gwynoro Jones am y blynyddoedd llawn a dreuliodd yn
San Steffan, gyda’r awdur yn cyfrannu’n rheolaidd at golofnau llythyrau’r wasg
ac yn ymddangos ar nifer o raglenni teledu a radio. Daeth pwnc yr iaith i’r
brig ar hyd y blynyddoedd hyn, ac yng ngwanwyn 1974 profwyd ad-drefnu
llywodraeth leol pellgyrhaeddol ledled ein gwlad, ynghyd â dechrau’r paratoadau
ar gyfer pleidlais datganoli 1 Mawrth 1979, gyda Gwynfor yng nghanol yr
ymgyrchu.
Yn
y bennod olaf, ceir cyfle i fyfyrio o bersbectif cyfoes ar yrfa wleidyddol
Gwynfor Evans a’i ddaliadau a’i athroniaeth wleidyddol, sy’n cael eu cymharu â
syniadau blaengar ond tra gwahanol arweinwyr y Blaid yn ein cyfnod ni heddiw.
Trueni na welwyd yn dda i gynnwys mynegai i'r cynnwys, ond da o beth yw cael
cyfle i bori drwy’r nifer fawr o ffotograffau diddorol ac arwyddocaol o fewn y
gyfrol ddifyr hon.
Gan J.
Graham Jones
I archebu copi o Gwynoro a Gwynfor cliciwch yma.