Dydd Mawrth Ionawr 10 2017 fydd Ty’r Arglwyddi yn ail gydio yn Fil Cymru a ei thaith drwy’r Senedd.

Saif y cysyniad o ddatganoli sy'n anochel yn arddel egwyddorion sylfaenol

Mae rheol domestig a sybsidiaredd yn y bôn yn golygu derbyn y byddai yna 'drothwy' cyfiawnder a rheswm.

Mae gwadu y trothwy hwn yn sarhad i synnwyr cyffredin, ond hefyd yn bradychu ac yn dibrisio'r datganoli.

Pwrpas y gwelliant yw ceisio cywiro cam gymeriad affwysol sy’n treiddio i galon a chnewllyn holl egwyddor ymreolaith a datganoli yng Nghymru.

Fe fyddai’r gweithgor yn adrodd i’r Senedd yn San Steffan o fewn tair mlynedd ar weithgaredd y materion a neilltuwyd dan y pwerau ataliwyd sydd yn eglur yn lleol eu heffaith.

Dwed Elystan Morgan -

‘Ar ol rhoddi cyfansoddiad i Gymru sy’n trosglwyddo pob awdurdod arall na’r rhai sy’n ymwneud a bywyd y Deyrnas Unedig sef oluniaeth y Goron, amddiffyn a polisi tramor, mae’n saffru’r cyfan drwy lwytho ar Gymru gant naw deg a phedwar o eithriadau gyda ugeiniau ohonynt yn ymwneud a materion hollol leol.

Ni fui i’r Alban na Gogledd Iwerddon gorfod dioddef y sarhad hwn, er engraifft fe neilltuwyd hawliau ar drwyddedi diodydd a dreosgwlyddyd i Gymru mor gynnar a 1881 ynghyd (ac mae’n anodd credu!) casgliadau elusennol.

Mae’n anhygoel feddwl y gallasai Prydain dweder tri chwarter canrif yn ol fod wedi neilltuo y fath bwerau rhag drefedigaethatu yn y Caribbi neu’r Afrig.

Trwy wneud hyn y mae’r Llywodraeth yn torri rheol,euraidd datganoli, sef fod rhediad dyfroedd (‘watershed’) o synwyr a chyfiawnder yn dweud yn glir beth a ddylasai fod yn fater lleol a beth ddylasai fod yn gyfrifoldeb i’r fam Senedd yn San Steffan.

Os yw’r Ysgrifennydd Gwladol am ddefnyddio Gweithgor – ‘oddiar y shelf’ – ni allasai wneud yn well na gwahodd Pwyllgor Silk, a oedd yn aml bleidiol ac a adroddwyd yn unfrydol ddwywaith mewn modd creadigol dros ben ar ddatganoli, i’w wasanaethu am y trydydd tro’

Dyma’r Arglwydd Elystan Morgan yn esbonio cefndir Bil Cymru

Pam mae hynny wedi codi?

Beth yw'r goblygiadau?

Hyn sydd gennym yw llai o bwerau a oedd gennym cynt ac mae yn Dibrisio Datganoli.

Ym mis Gorffennaf 2014 gofynywyd am i’r Uchel Lys benderfynni’r ffin rheng audurdod deddfwrthiaethol y Cynulliad yng Ngaerdydd ac awdurdod y Senedd yn San Steffan.

Y mater gerbron oedd dymuniad y Cynulliad i basio deddfwriaeth oedd yn gosod cyfraddeau cyflogi gweithwyr amaethyddol yng Nghymru.

Dadl Twrne Cyffredin ar y pryd ar ran llywodraeth San Steffan oedd mae mater clasurol o gyflogaeth oedd hwn.

Penderfynodd y Goruchaf Lys yn unfrydol i’r gwrthwyneb gan ddweud pa le bynnag yn yr unrhyw ugain maes sydd wedi eu datganoli (yn ôl Deddf Llywodraeth Cymru 2006 ) ble dangosir y bwriad o drosglwyddo darnau helaeth o awdurdod i Gymru yna yn yr amgylchiadau hynny mae’r gyfraith yn derbyn bod y cyfan wedi’i throsglwyddo o’r maes hynny ond i’r graddau mae hynny o eiriau penodol yn neilltuo i unrhyw bŵer arbennig.

Disgrifiad y Goruwch Lys oedd fod yna ‘silent transfer’.

Yr oedd y penderfyniad hen yn seisemic ei effeithiau :-

-       ‘roedd yn glir bod tiriogaethau eang o awdurdod wedi eu trosglwyddo i Gymru hebi neb sylweddoli hyn;

a hefyd  

-       bod yna yn ychwanegol amryw o amgylchiadau na ellid ddweud a oedd trosglwyddiad wedi cymeryd lle neu peidio.

Y mae darpariaethau Mesur Cymru felly yn deilliaw yn uniongyrchol o’r sefyllfa gyfansoddiadol hon.

Ymateb y LLywodraeth a’r Ysgrifennydd Gwladol yw cyfyngu yn llym ar y pwerau sy gan y Cynulliad ac o ganlyniad felly yn sgil Mesur Cymru mae yn lleihau ar awdurdod deddfwyrieithol y Cynulliad.

I ba raddau ni allaf ddweued pin a’i hyd at 10 y cant neu at 30 y cant o’r sefyllfa bresennol, ond yn sicr fydd yn sylweddol iawn.

Felly, yr irony ydy, nad yw'r hyn a gynigir yn Mesur Cymru yn enghraifft o ddatganoli pellach ond yn hytrach yn ymhlygiad llachar o ddibrisio a glanweithio holl egwyddor datganoli

Cyfweliad gyda’r Arglwydd Elystan Morgan ar Radio Cymru Ionawr 4ydd 2017

Yn trafod agweddau o’i yrfa fel gwleidydd, cyfreithiwr, Barnwr a’u waith yn Dŷ’r Arglwyddi.

Yna dyfodol Cymru fel gwlad a chenedl

Rhag ofn i chi golli'r rhaglen ar Radio Cymru -  dyma’r cyfweliad gyda’r Arglwydd Elystan Morgan, a fu wrth gwrs yn aelod blaenllaw o Blaid Cymru ac yna yn ganol y chwe degau ymunodd a’r Blaid Lafur.

http://www.bbc.co.uk/programmes/b086yywk#play

Yn 1966 fe ddaeth yn Aelod Seneddol Llafur Ceredigion.

Mae yn sôn am y cyfnod.

Hefyd mae yn trafod pwysigrwydd gosod i fyny'r Swyddfa Gymreig yn 1964.

Yr ymrafael tu fewn i’r Blaid Lafur ar ddatganoli.

Yna ei agwedd tuag at Fesur Cymru sydd yn wae’i ffordd drwy Dreiglid ar hyn o bryd

Ac yn gorffen gyda dyfodol Cymru fel gwlad a chenedl ac yn trafod beth ydy Statws Dominiwn yng nghyswllt Cymru