Ymateb cefnogwyr Gwynfor i
fuddugoliaeth Gwynoro yn 1970.
Fe’m rhwystrwyd rhag siarad o
falconi’r neuadd oherwydd ymddygiad y dorf. Dyna sydd yn arferol i’r ymgeisydd
buddugol, wrth gwrs, ond chefais i mo’r cyfle. Doedd dim llawer o wahaniaeth
gen i ar y noson, roedd blasu’r fuddugoliaeth yn ddigonol.
Ond daeth yn amser meddwl am adael
Neuadd y Dre. Roedd yr heddlu yn ansicr iawn a ddylen i a Laura fynd allan o
gwbl. Dywedwyd wrthym nad oedd yn saff i ni fynd trwy’r drysau ffrynt ac na
allen nhw warantu ein diogelwch.
Ar ôl ennill o 3 pleidlais yn
etholiad Chwefror 1974.
Ar ôl cyrraedd adref, aeth y ffôn
rhyw chwech gwaith gyda lleisiau gwahanol yn chwythu bygythion i’n lladd neu
niweidio’n ddifrifol. Fe adroddwyd y digwyddiadau i’r heddlu, ac am y 72 awr
nesaf codwyd bob neges ffôn ganddynt yn swyddfa’r heddlu.
Yr Arwisgo
Heb os fe siomwyd a diflaswyd nifer
fawr o bobol gan ddiffyg cefnogaeth Plaid Cymru i’r Arwisgo. Ond yr hyn a
wnaeth pethau’n llawer gwaeth oedd penderfyniad Gwynfor i beidio â mynd i’r
seremoni ei hun…Ond roedd rhagor o halen i ddod i’r briw, a Gwynfor ei hun
roddodd yr halen yno! Er ei fod ar ymweliad prin â San Steffan ar ddiwrnod yr
Arwisgo, gwnaeth yn siãr y byddai’n ôl yn ei etholaeth i groesawu’r Tywysog
Cymru newydd ar ei daith i Gaerfyrddin. Dyna un o gamgymeriadau mwyaf bywyd
gwleidyddol Gwynfor. Roedd pobol wedi dod i dderbyn na fyddai yn y seremoni.
Ond, doedden nhw ddim yn barod i dderbyn ei fod yn fodlon cwrdd â’r tywysog pan
fyddai ei daith ar ôl yr Arwisgo yn cyrraedd Caerfyrddin.
Fietnam
Doedd Plaid Cymru ddim yn unfrydol
ei chefnogaeth i fwriad Gwynfor i ymweld â’r wlad. Roedd rhai, yn naturiol
ddigon, yn pryderu am ei ddiogelwch ac yn wir am ei fywyd. Ar lefel ideolegol,
credai adain oedd fwy i’r dde yn y Blaid y byddai’r ymweliad yn cael ei
ddehongli fel cefnogaeth i’r garfan gomiwnyddol oedd yn brwydro yn erbyn yr
Unol Daleithiau. A phryder arall, oedd yn berthnasol i fi yn etholaeth
Caerfyrddin, oedd y byddai ymweliad tramor o’r fath yn atgyfnerthu’r ddelwedd
roedd nifer yn credu bod Gwynfor yn ei chyflwyno ohono’i hun, sef fel yr Aelod
dros Gymru, rhyw fath o arweinydd cenedlaethol, yn hytrach na’r Aelod Seneddol
dros etholaeth Gaerfyrddin.
Ar lefel fwy gwleidyddol, roedd hwn
yn gyfle euraidd i fi daro ambell ergyd i gyfeiriad Gwynfor. Wedi dod ’nôl o
Cambodia, siaradodd Gwynfor gryn dipyn am y sefyllfa yn Fietnam yn gyffredinol,
gan gynnwys yn Nhñ’r Cyffredin. Dau sylw o’i eiddo wnaeth fy sbarduno i ymateb
yn y wasg. Yn gyntaf, ei awgrym mai bai’r Americanwyr oedd rhyfel Fietnam, sef
y sylw a wnaeth yn ystod un sesiwn o’r Senedd yn San Steffan. Ac yn ail, ei
sylw’n cymharu Plaid Cymru â’r National Liberation Front yn Ne Fietnam. Roedd y
ddau sylw yn gwbl wallgo.
Bomio
Gofynnwyd i Gwynfor gondemnio’r
defnydd o drais yn enw cenedlaetholdeb. Gwrthododd wneud hynny. Gofynnwyd iddo
wneud hynny ar lawr y Tñ Cyffredin hefyd. Gwrthod a wnaeth. Doedd hynny ddim yn
syndod i fi. Oherwydd yn syth ar ôl ennill yr isetholiad, dywedodd yn y Times:
The government does not think anyone
is serious until people blow up things or shoot others.
Fy ymateb i yn y papurau lleol oedd
nodi efallai bod rhywun wedi cymryd Gwynfor Evans o ddifri.
Yn hytrach, yn y Western Mail, ac ar raglen deledu Heddiw, honnodd mai gwaith y
Gwasanaethau Cudd oedd y bomio, er mwyn dwyn cywilydd ac anfri ar achos
cenedlaetholdeb.
Yr Almaen.
(Roedd nifer o sylwadau yn llyfr
Gwynfor, Wales can win, wedi cythruddo Gwynoro. Er enghraifft:)
German invaders could not have
caused more than a fraction of the havoc to Welsh national life than the
British system had been wreaking for generations.
Gwnaeth sylwadau tebyg pan ymosododd
Rwsia ar Tsiecoslofacia. Honnodd bryd hynny fod y gorthrwm a ddioddefodd Cymru
trwy law’r Saeson yn waeth o lawer. Wrth gyfeirio at yr Ail Ryfel Byd yn
benodol, dywedodd:
At a time when the vast majority of
their fellow countrymen had been brainwashed by Britishness... to ask them to
kill their fellow human beings for England in these circumstances was, they
felt, to become murderers.
Yn y papurau lleol, fe ymosodais ar
y fath sylwadau:
Gwynfor can not accept that in both
World Wars, a great deal was at stake for the people of Wales, but according to
him, these wars were waged ‘not to defend anything of great value to Wales’.
Yr
‘A’ fawr
Mae’r llyfr yn trafod y ddadl ynglyn a’r defnydd o’r gair ‘annibyniaeth’. Mae’n ymwneud â diffinio elfen ganolog gwleidyddiaeth
cenedlaetholdeb. Yn y cyd-destun hwnnw, clywn gryn dipyn am annibyniaeth y
dyddie yma gan arweinydd newydd Plaid Cymru, Adam Price.
Ond o ba lyfr emynau
oedd Gwynfor yn canu? Mae’r pwyso a’r mesur, y pendroni a’r dadansoddi a wnaed
ar gyfer y gyfrol hon, wedi peri i fi feddwl nad oedd ei ddwylo ar yr un
dudalen â Leanne ac Adam. Roedd yn agosach at ei ragflaenydd Siaradodd Saunders
Lewis yn nhermau statws dominiwn ac wedi hynny siaradodd Gwynfor yn nhermau
conffederaliaeth.
Doedd annibyniaeth
ddim yn rhan o eirfa yr un o’r ddau. Ond roedd yr ymosodiadau ar Blaid Cymru yn
y cyfnod sydd dan sylw yn y llyfr hwn yn seiliedig ar y gred bod y Blaid yn
galw am Gymru annibynnol.
Beth mae hyn yn ei olygu felly? Plaid genedlaetholgar yn cael ei
diffinio yn nhermau galw am Gymru rydd ond dau o’i harweinwyr cyntaf heb
ddefnyddio’r gair annibyniaeth o gwbl. Daeth hyn dipyn yn gliriach ar ôl
darllen ymhellach.
“Do not ask for independence for Wales. Not
because it is impracticable but because it’s not worth having... we want not independence
but freedom and the meaning of freedom in this respect is responsibility’’.
Yn 1976 cyhoeddodd
Pennar Davies lyfr ar Gwynfor. Ynddo mae’n crynhoi ei ddealtwriaeth o safbwynt
Gwynfor
…’’it is not independence in the form of ‘untarnished
sovereignty’ that is Plaid Cymru’s aim but an essential freedom to cooperate
and work with other nations’’
…does dim amheuaeth bod Gwynfor ei
hun wedi cael ei wyngalchu hyd at drwch blewyn i fod yn sant gan ei ddilynwyr.
Ond yn fy ymwneud i ag e, ni welais i ddyn oedd yn agos at fod yn sant. Yr
argraff ges i oedd ei fod yn wleidydd ac ynddo wendidau amlwg a amharodd ar ei
yrfa, yn enwedig ar lefel strategaethol ac o ran ei duedd cyson i
or-ddweud!...Cenhadwr brwdfrydig oedd e. Cenhadwr effeithiol ond nid oedd yr
effeithiolrwydd hwnnw yn ei droi yn wleidydd da o gwbwl. Amhosib meddwl amdano
yn yr un anadl â rhai o fawrion gwleidyddol y cyfnod, fel Clem Attlee, a
drawsnewidiodd y Wladwriaeth Les, Aneurin Bevan a’r Gwasanaeth Iechyd, a chyn y
ddau hynny, Lloyd George. Mae llawer mwy o enghreifftiau.