Atgofion o 1974 fel yr ymdrinnir â hwy yn ein llyfr newydd ‘Only Three Votes’

 

Atgofion o 1974 fel yr ymdrinnir â hwy yn ein llyfr newydd ‘Only Three Votes’ – Brwydr Enaid Gwleidyddol Cymru yn Sir Gaerfyrddin yn y 1970au. 

Tri digwyddiad – 

Llw Teyrngarwch yn yr iaith Gymraeg

Siarad Cymraeg yng Nghynulliad Cyngor Ewrop

Llywydd y Dydd, Eisteddfod Bro Myrddin Awst 1974 – 50 mlynedd i'r dydd

Gyda lansiad y gyfrol ‘Only Three Votes’ gan Parthian a gynhelir ar Awst 9fed yn Storyville, Pontypridd yn ystod wythnos yr Eisteddfod daeth digwyddiadau a ddisgrifir yn y llyfr yn ôl i’r meddwl.

Rwyf bob amser wedi edrych yn ôl gyda boddhad a mwy na ychydig o falchder ar fy ymdrechion i hyrwyddo’r iaith Gymraeg a’i diwylliant yn weledol yn 1974.

Achosodd dau ohonynt rywfaint o syndod ac annifyrrwch o fewn pwyllgor gwaith Plaid Lafur etholaeth Caerfyrddin yn ogystal â nifer o ASau Llafur Cymreig yn San Steffan. Achosodd y trydydd bryderon a dicter o fewn Plaid Cymru yn yr etholaeth.

Cymryd y Llw Teyrngarwch yn Gymraeg Chwefror 1974 - ar dudalen 103.

Ers rhai blynyddoedd bu honiadau bod Gwynfor Evans, ar ôl ennill trwy ym mis Gorffennaf 1966, wedi cymryd y Llw Teyrngarwch yn Gymraeg yn y Senedd ond nid felly y bu. (Er gwybodaeth, heb dyngu'r Llw ni all AS gymryd rhan yn trafodaethau  ar llawr y Tŷ Cyffredin.)

Ar ôl Etholiad Cyffredinol 1970 daeth mewnlifiad o Aelodau Llafur Cymraeg eu hiaith i’r Senedd a felly gofynnom am ganiatâd i dyngu’r Llw yn Gymraeg ond eto fe’i gwrthodwyd. Ar ddiwedd 1973 cysylltodd Tom Ellis a minnau â’r Llefarydd a Chlercod y Tŷ i ddadlau pam ei bod yn briodol ac yn iawn i’r Llw gael ei wneud yn Gymraeg ar ôl yr etholiad nesaf.

Yna daeth etholiad ym mis Chwefror 1974 a chadwais Gaerfyrddin gyda tair pleidlais  ‘Only Three Votes’ Y tro hwn roedd y gwaith sylfaenol wedi'i baratoi ynghylch y Llw yn Gymraeg. Felly Chwefror 1974 oedd y tro cyntaf i'r Llw gael ei gymryd yn Gymraeg yn y Senedd a gwnaeth sawl AS Cymreig hynny.

Siarad Cymraeg yng Nghynulliad Cyngor Ewrop yn Strasbwrg Mai 1974 – tudalennau 153 i 156

Wna i ddim cofnodi yma sut y daeth i fod a beth oedd yr ymateb yn y Cynulliad ar y pryd nac, yn bwysicach fyth, yr ymateb wedyn. Gorau fydd i chi i ddarllen y llyfr! Digon yw dweud mai syniad John Smith AS (yn ddiweddaeach fu yn arweinydd y Blaid Lafur ond yn anffodus fu iddo farw’n  yn gynamserol ). Roedd yr hyn a ddigwyddodd wedi taro prif benawdau newyddion yn ôl yn y DU. Ond nid oedd ymateb o fewn pwyllgor gwaith y blaid yng Nghaerfyrddin ac Aelodau Seneddol Cymru mor ffafriol â hynny. Serch hynny roedd peilot yr awyren a hedfanodd y ddirprwyaeth Brydeinig yn ôl i Lundain, wrth ei fodd – ganwyd ef yn Lanelli.

Mae wedi bod yn destun balchder aruthrol mai fi oedd y gwleidydd cyntaf i siarad Cymraeg mewn cynulliad Ewropeaidd. 

Llywydd y Dydd, Eisteddfod Bro Myrddin, Awst 9 1974 – tudalennau 139-141 a 164-166

Hanner can mlynedd i'r union ddiwrnod, Awst  9fed 2024, traddodais fy araith fel Llywydd y Dydd. Cafodd penderfyniad Pwyllgor yr Eisteddfod ei feirniadu gan Blaid Cymru yng Nghaerfyrddin ac fe wnaethon nhw bob ymdrech i wyrdroi’r gwahoddiad. Roedd hynny bob amser yn mynd i fod yn ofer oherwydd ers degawdau bu'n draddodiad y byddai'r AS lleol, os oedd yn siarad Cymraeg, yn cael ei wahodd i annerch y Eisteddfod. Eto nid ‘rwyf yn cofnodi yma'r digwyddiadau, beth oedd y disgwyliadau a'r ymateb wedyn. Gorau fydd i ddarllen y llyfr! Heblaw y pwt bach yma gan ohebydd y Western Mail

‘roedden ni gyd dan ein sang yn y pafiliwn i glywed beth oedd e’n mynd i’w ddweud’ ... ‘a beth fydd yn digwydd?’

Y cyn-ddarlledwr a gwleidydd Wyn Thomas ar y llyfr Whose Wales?

'Mae'n rhaid l longyfarch, Gwynoro Jones ac Alun Gibbard, am glamp o lyfr pwysig iawn ar holl agweddau datganoli ac anibynniaeth yng Nghymru. Fe ddylai hwn fod yn lyfr ar gyfer bob disgybl a myfyriwr sydd yn astudio hanes Cymru. Fe ddyliau bob un sydd yn cynreichioli Cymru mewn unrhyw ffordd ei ddarllen.'

'Nid tasg fyddai ei ddarllen, mae'r arddull yn ddiddorol, Yn gymwys, ac yn cydio ym mhob agwedd, personoliaethau, pleidiau, dulliau gweithredu, mesurau, mudiadau ac eraill. Testunau sydd yn swnio'n sych braidd, ond mae Gwynoro a Alun wedi gwneud pob un yn ddifyr ac yn hawdd i'w ddarllen.'

'I wir adnabod gwleidyddiaeth Cymru a'I hunaniaeth o gannol y 19eg ymlaen, mae'n orfodol darllen y llyfr yma. Mae’r awduron wedi llwyddo i ddod a nifer o ffynhonnellau ynghyd ac i ychwanegu at ein gwybodaeth o'r hanes, gan gyflwyno i ni'r Cymry lyfr mor bwysig yn hanes y DU a Chymru'n arbennig.'

 

Mae Whose Wales? ar gael yma i'w archebu

Adolygiad llyfr: Gwynoro a Gwynfor

Adolygiad oddi ar www.gwales.com, trwy ganiatâd Cyngor Llyfrau Cymru

 

I’r rheini ohonom sydd bellach yn ganol oed ac sydd wedi ymddiddori yng nghwrs gwleidyddiaeth Cymru ers nifer fawr o flynyddoedd, cofiwn am y cyfnod rhwng 1966 a 1975 fel un o’r cyfnodau mwyaf cyffrous a ffurfiannol a fu yn hanes gwleidyddol ein gwlad. Yn ganolog i’r hanes cyffrous hwn roedd twf aruthrol a dylanwad Plaid Cymru, gan gynnwys buddugoliaeth Gwynfor Evans yn isetholiad sir Gaerfyrddin ym 1966, a’r helbul a'r protestio a fu yn sgil cynnal yr Arwisgo dair blynedd yn ddiweddarach.

 

Honnir gan Gwilym Owen yn ei ragymadrodd i ddigwyddiadau’r 1960au a’r 1970au osod y sylfeini ar gyfer sefydlu’r Cynulliad Cenedlaethol, 1999–2000, a’r datblygiadau cyffrous a phellgyrhaeddol a welwyd yng ngweinyddiaeth ein gwlad ar ôl hynny.

 

Yn etholiad cyffredinol Mehefin 1970, collodd Gwynfor Evans ei sedd i Lafur a Gwynoro Jones (oedd yn 27 mlwydd oed ar y pryd), a dyma Gwynoro’n cael cyfle yn y gyfrol hon i roi ei bersbectif ar y berthynas astrus a chymhleth a fu rhyngddo ef a’i elyn gwleidyddol tymor hir o fewn Sir Gâr. Er yr elyniaeth bersonol chwyrn a fu rhyngddynt dros nifer o flynyddoedd, mae’r awdur yn barod i gydnabod mai lles Cymru oedd yn sbarduno’r ddau ohonynt drwy gydol eu gyrfaoedd gwleidyddol. Honnir yma’n hollol deg fod y ddau yn ‘crisialu pegynu tanllyd y cyfnod’ mewn dull personol a thrawiadol. Ac wrth lunio’r llyfr hwn manteisiwyd ar atgofion byw a manwl Gwynoro Jones ei hun, ynghyd â’r archif sylweddol o bapurau sydd yn dal yn ei feddiant. Gobeithio y bydd yr Archif Wleidyddol yn y Llyfrgell Genedlaethol yn eu derbyn maes o law – byddant yn sicr yn gaffaeliad mawr i ymchwilwyr y dyfodol.

 

Cafodd yr awdur gymorth amhrisiadwy’r newyddiadurwr Alun Gibbard wrth iddo fynd ati i drefnu ei ddeunydd a llunio’r testun. Aeth Alun ati i ymchwilio’n drwyadl ym mhapurau newydd y cyfnod – y ffynhonnell hanesyddol bwysicaf oll ar gyfer y cyfnod hwn – i gywain deunydd perthnasol ar gyfer llunio’r astudiaeth hon. Ac o ystyried yr holl sylw a gafodd Gwynfor mewn nifer o astudiaethau printiedig, yn fwyaf arbennig cofiant manwl Rhys Evans iddo, hollol briodol yw i Gwynoro Jones yntau gael y cyfle i adrodd ei ochr ef o’r hanes cyffrous hwn.

 

Yn anochel, canolbwynt y stori arbennig hon yw etholiadau seneddol 1970 a 1974. Ennill o dair pleidlais yn unig fu hanes Gwynoro Jones yn Chwefror 1974, ond erbyn yr hydref llwyddodd Gwynfor i gipio’r sedd ymylol hon yn ôl gyda mwyafrif sylweddol o 3,640 o bleidleisiau. Mae Gwynoro hyd heddiw yn argyhoeddedig mai pleidleisio tactegol ar ran nifer fawr o Ryddfrydwyr a Thorïaid honedig a fu’n bennaf gyfrifol am fuddugoliaeth Gwynfor y tro hwnnw.

 

Er iddo ystyried yn ddwys sefyll eto ym 1979, ymgeisydd galluog arall, sef y Dr Roger Thomas, a lwyddodd i orchfygu Gwynfor y tro hwn. Hyd heddiw mae Gwynoro yn edifar iddo beidio â sefyll yr adeg hynny – poen meddwl enbyd iddo, hyd yn oed yn 2019. Yn ddiweddarach, Gwynoro oedd un o’r Cymry mwyaf blaenllaw a galluog i ymuno’r â’r SDP adeg ffurfio’r blaid honno ym 1981.

 

Wrth bori drwy’r gyfrol hon, cawn gipolwg gwerthfawr ar natur a chyfansoddiad cymdeithasol etholaeth sir Gaerfyrddin a hinsawdd wleidyddol y cyfnod – dylanwad Rhyfel Fietnam ym 1968, yr ymgyrchoedd yn erbyn seremoni’r Arwisgo, a’r pegynu gwleidyddol a brofwyd yng Nghymru yr adeg honno. Ceir ambell gipolwg yn ogystal ar y symudiadau i gyfeiriad datganoli a welwyd yn ystod y blynyddoedd hyn, ond o reidrwydd hanes a chwrs yr ymgyrchoedd etholiadol tanbaid yw asgwrn cefn y gyfrol.

 

Llawn mor ddifyr yw atgofion byw Gwynoro Jones am y blynyddoedd llawn a dreuliodd yn San Steffan, gyda’r awdur yn cyfrannu’n rheolaidd at golofnau llythyrau’r wasg ac yn ymddangos ar nifer o raglenni teledu a radio. Daeth pwnc yr iaith i’r brig ar hyd y blynyddoedd hyn, ac yng ngwanwyn 1974 profwyd ad-drefnu llywodraeth leol pellgyrhaeddol ledled ein gwlad, ynghyd â dechrau’r paratoadau ar gyfer pleidlais datganoli 1 Mawrth 1979, gyda Gwynfor yng nghanol yr ymgyrchu.

 

Yn y bennod olaf, ceir cyfle i fyfyrio o bersbectif cyfoes ar yrfa wleidyddol Gwynfor Evans a’i ddaliadau a’i athroniaeth wleidyddol, sy’n cael eu cymharu â syniadau blaengar ond tra gwahanol arweinwyr y Blaid yn ein cyfnod ni heddiw. Trueni na welwyd yn dda i gynnwys mynegai i'r cynnwys, ond da o beth yw cael cyfle i bori drwy’r nifer fawr o ffotograffau diddorol ac arwyddocaol o fewn y gyfrol ddifyr hon.

 

Gan J. Graham Jones

I archebu copi o Gwynoro a Gwynfor cliciwch yma.

Ble rydyn ni ar Etholiad Senedd Cymru 2021?

 

Beth mae'r arolygion barn yn ei ddweud sy’n debygol o ddigwydd ?

Mae Cymru bellach ychydig dros hanner ffordd trwy ymgyrch etholiad y Senedd Mai 6. Hyd yn hyn mae'n ymgyrch eithaf tawel hefyd - er fy mod yn amau ​​a yw'r ymgeiswyr yn yr etholaethau ymylol o'r farn honno. Serch hynny mae'n ymddangos bod y sŵn a'r prysurdeb arferol ar goll.

Efallai ‘roedd hynny bob amser yn mynd i fod yn anochel yn ystod y cyfnod pandemig.

Boed hynny fel y bo, mae'r llygryddion ar y llaw arall wedi bod yn brysur. Tri pôl mewn tair wythnos, fwy neu lai, ond y tri yn rhoi set gyferbyniol o ddata.

Roedd y bleidlais gyntaf yn nhrydedd wythnos mis Mawrth pan ddangosodd arolwg barn arferol You Gov / ITV Cymru y gallai Llafur fod mewn trafferthion.. Roeddent ar 32%, y Ceidwadwyr 30%, Plaid Cymru 23% a Democratiaid Rhyddfrydol Cymru ar 6%

Yr hyn a oedd yn ddiddorol ynglŷn â'r arolwg barn yma oedd bod y Prif Weinidog Mark Drakeford yn cael ei ystyried yn gwneud gwaith da gan 57% o'r rhai a gafodd eu cyfweld a dim ond 34% â barn negyddol. Fe wnaeth dros 70% o bleidleiswyr Llafur a Phlaid Cymru hefyd o’r farn fod Drakeford yn neud gwaith go dda.

Ond er gwaethaf hynny fe amlygodd yr arolwg barn y gallai Llafur golli wyth sedd - 5 i’r Ceidwadwyr a 3 i Blaid Cymru. Bydde enillion y Ceidwadwyr yng Ngogledd Caerdydd, Gŵyr, Dyffryn Morgannwg, Dyffryn Clwyd a Wrecsam. A Plaid Cymru yn debygol o ennill Blaenau Gwent, Gorllewin Caerdydd a Llanelli

Byddai hyn yn rhoi dosbarthiad seddi yn y Senedd fel hyn, Llafur ar 22 sedd, y Ceidwadwyr 19, Plaid Cymru 14, Democratiaid Rhyddfrydol Cymru ar 1 a'r 4 sedd arall yn ôl pob tebyg i blaid Diddymu Cynulliad Cymru.

Ond erbyn 20fed Ebrill daeth arolwg barn newydd i'r amlwg, y tro hwn gan Opinium ar gyfer Sky News a rhoddodd canlyniad hollol wahanol. Y tro hwn rhagwelwyd y byddai Llafur o fewn cwpl o seddi cael mwyafrif i fod mewn Llywodraeth. Byddai Llafur yn ennill 29 sedd, y Ceidwadwyr 19, Plaid Cymru 10, Democratiaid Rhyddfrydol gydag 1 a Diddymu'r Cynulliad gyda 1. Dangosodd yr un hon fod Plaid Cymru wedi gostwng 4 sedd.

Yna yn fuan wedi hynny dilynodd ail arolwg barn YouGov / ITV Cymru yn cadarnhau adferiad Llafur a welwyd yn arolwg barn Opinium. Y tro hwn roedd y canlyniad yn rhagweld Llafur gyda 26 sedd, y Ceidwadwyr 14 ond Plaid Cymru gyda 17 yn disodli'r Ceidwadwyr fel y brif wrthblaid yn y Senedd nesaf. Bydde plaid Diddymu’r Cynulliad ar ddwy sedd a Democratiaid Rhyddfrydol Cymru gyda’u un.

Felly beth sy'n digwydd gyda'r arolygon barn hyn?

Y peth cyntaf i'w ddweud yw bod gan bob arolwg barn ymyl gwall yn ei ganfyddiadau o tua +/- 4%. Felly er enghraifft, os yw arolwg barn yn canfod bod Llafur dyweder ar 29% mae hynny'n golygu y gallai fod mewn ystod o gefnogaeth rhwng 25% i 33%.

Yna, wrth gwrs, er bod llygryddion yn gwneud eu gorau glas i gael eu sampl dwed o fil mor agos â phosibl i gyd-fynd â chyfansoddiad gwirioneddol poblogaeth Cymru, efallai na ‘roedd y sampl yn wirioneddol gywir mewn gwirionedd.

Mae'r ddau ffactor yna yn gwneud y dasg o ceisio dyfalu beth sy’n bosib o ddigwydd mewn seddau cystadleuol ychydig yn beryglus, yn enwedig pan ystyriwch seddi ymylol ac wrth gwrs hefyd yr ugain 20 sedd sydd ynglwm a’r Rhestr Ranbarthol. Felly o bosibl dylai'r llygryddion fod yn llai penodol yn eu canfyddiadau.

Yna wrth gwrs mae yna agweddau megis y nifer sy'n debygol o bleidleisio; y nifer fydd yn pleidleisio trwy’r post y tro hyn ac fydd yn debygol yn llawer uwch na’r arfer oherwydd Covid; yna mae cwestiwn pobl ifanc 16-17 oed a fydd yn pleidleisio am y tro cyntaf ac yn enwedig ym mha niferoedd y byddant yn troi allan i bleidleisio; ac yn olaf maint ac effaith pleidleisio tactegol fydd yn cymryd lle yn y seddi allweddol.

Felly ble rydyn ni ar hyn o bryd?

Yn gyntaf oll gallai penawdau yr arolygion barn hyd yma fod yn gamarweiniol. Ond mae'n edrych ar hyn o bryd fel pe bai Llafur ychydig yn brin o sicrhau y nifer o seddau

i ffurfio Llywodraeth ar ben ei hunan.. Ond wedi’r cyfan nid yw hynny'n anarferol, oherwydd mewn pedwar o'r pum tymor Cynulliad / Senedd diwethaf bu'n rhaid i Lafur ddibynnu ar naill ai glymblaid ffurfiol neu cefnogaeth aelodau seneddol nad ydynt yn aelodau Llafur er mwyn llywodraethu.

Ond mae tua wythnos o ymgyrchu ar ôl ac fel rydyn ni wedi darganfod yn ystod y 48 awr ddiwethaf mae digwyddiadau annisgwyl yn digwydd. Gofynnwch i Boris Johnson!

Gwynoro yn cyfweld Rob Phillips o Undeb Prospect

Newyddion am y Llyfrgell Genedlaethol

Ychydig ddyddie 'nol cefais air gyda Rob Phillips ar ol i Lywodraeth Cymru newid ei meddwl a chyfrannu dros £2.25m i'r Llyfrgell dros y flwyddyn nesa. 

'Roedd hyn ar ol i'r Senedd derbyn deiseb oddiwrth tua 15,000 o fobl.

Gwrandewch ar y drafodaeth yma:-

 https://ceredigiononline.com/cymraeg/cyfweliad-gyda-rob-phillips-o-undeb-prospect-ynglyn-a-llyfrgell-genedlaethol-cymru/