Roedd gan Gwynfor elyniaeth ddofn tuag at y Blaid Lafur a'i Llywodraeth

Elystan Morgan yn hel atgofion - Plaid Cymru, Saunders Lewis a Gwynfor Evans.

Yr olaf yn y gyfres – mae’n ddiddorol iawn

Elystan yn trafod nodweddion gwahanol Saunders Lewis a Gwynfor Evans.

Amlinellu gelyniaeth ddofn Gwynfor tuag at y Blaid Lafur a’i Llywodraeth. Geiriau Gwynfor i Elystan pan ddywedodd wrtho ei fod yn ymuno â’r Blaid Lafur - -'Plaid Bessie Braddock'.

Yr anawsterau a wynebodd Gwynfor du fewn Plaid Cymru oddiwrth yr astell chwith y blaid a rhai ohonynt ar y chwith. eithafol.

Yn y blynyddoedd cyn yr is etholiad yng Nghaerfyrddin yn 1966 ‘roedd Gwynfor wedi gwynebu pwysau sylweddol o fewn y blaid dros ei methiant i sicrhau cynnydd etholiadol ac yna yn enwedig ar ôl y frwydr a gollwyd dros Dryweryn.

Ond yn ôl pob golwg, ymyrrodd tynged!

I ddechrau pan ddewiswyd Lady Megan Lloyd George gan y Blaid Lafur yn hytrach na'r gwr ifanc John Morris (er dim ond o un bleidlais) yn 1957; yna'r penderfyniad a wnaethpwyd gan y Blaid Lafur lleol i beidio â dewis rhywun ymgeisydd newydd i ymladd Etholiad Cyffredinol Mawrth 1966, er gwaethaf y ffaith bod Lady Megan yn angheuol wael ac yna yn olaf dewis y 'gogleddwr' Gwilym Prys Davies i ymladd yr isetholiad yn hytrach na’r person dawnus lleol o Gynwyl Elfed, Denzil Davies.

Gwynoro yn disgrifio sut oedd pobl yn Gymoedd Aman a Gwendraeth yn dweud wrtho wrth ymgyrchu yn ystod yr isetholiad nad oeddynt  yn 'deall' Gwilym Prys yn siarad gydag acen ddofn Gogledd Cymru.

Yna Elystan yn hel stori debyg pan roedd yn ymgyrchu yn Ynys Môn a gyda Cledwyn Hughes yn Llangefni 1979.

Statws Dominiwn ac Annibyniaeth mor agos i'w gilydd a fedrwn feddwl amdanynt.

'Medrwn gael y rhyddid i fywyd domestig cyflawn fel gwlad a chenedl'

Arglwydd Elystan Morgan 

Dadlau dyma'r ffordd ymlaen a'r cyfeiriad i edrych arno.

Hanes Cymru a datganoli.

Gwleidyddion Cymru wedi gwerthu ein hunain yn rhy rhad ac angem dechrau meddwl mewn termau mwy sylweddol.

Yn cyfeirio at Refferendwm yr Alban a Nicola Sturgeon.

Y trafodaethau a fu ynglŷn â Gibraltar.

Statws Dominiwn ac Annibyniaeth mor agos i'w gilydd a fedrwn feddwl amdanynt

.

Medrwn gael y rhyddid i fywyd domestig cyflawn fel gwlad a chenedl

Canlyniadau PISA 2016 yn datgelu roedd perfformiad disgyblion Cymru mewn gwyddoniaeth, darllen a mathemateg yn is na chyfartaledd y 72 o wledydd oedd yn rhan o'r profion.

Nid yw disgyblion Cymru ddim wedi gwneud cystal yn y profion â'u cyfoedion yn Lloegr, Yr Alban a Gogledd Iwerddon

Y pedwerydd tro yn olynol i Gymru berfformio'n waeth na gwledydd eraill y DU.

Post cyhoeddais Tachwedd 2015

Gallai safonau mewn perfformiad a darpariaeth addysg yng Nghymru fod yn well o lawer

Yn gyffredinol y dyddiau hyn pan yn ffurfio barn ynghylch perfformiad annerbyniol neu wael unrhyw sefydliad, corff cyhoeddus neu hyd yn oed unigolyn yr ymadrodd a ddefnyddir yw 'ddim yn addas i’r pwrpas‘. 

Mae'n deg nodi bod arwyddion o welliant yn y ein hysgolion mewn materion megis presenoldeb, triwantiaeth, lles disgyblion, agweddau ar addysgu a dysgu, hunanarfarnu a chynllunio ar gyfer gwella a gostyngiad yn y gyfran o bobl ifanc nad ydynt mewn addysg neu hyfforddiant mewn meysydd penodol.

Ond yn y maes allweddol sef y safonau mae yna le sylweddol i wella. Yn wir roedd y ddau Wweinidog Addysg blaenorol yn cytuno â mi gydag un pwyntio at 'ddifaterwch' pan yn trafod canlyniadau PISA a’r llall yn nodi 'gwendidau systemig' yn y gwasanaeth addysg.

Tra yn edrych ar y pwyntiau allweddol a nodwyd gan Estyn yn yr adroddiad blynyddol diweddara mewn perthynas a’r ysgolion a arolygwyd, mae’n deg i nodi fod perfformiad yn erbyn nifer o ddangosyddion wedi gwella ‘ond yn raddol iawn’. Dangosyddion megis cyfraddau presenoldeb, triwantiaeth a y bwlch mewn perfformiad rhwng isgyblion sy’n gymwys i gael prydau ysgol am ddim a disgyblion eraill yn lleihau.

Ond ar y cwestiwn mawr sut mae’r plant a’r ysgolion yn perfformio wrth edrych ar y  safonau mae yna bryderon yn dal i fod o hyd. Mae yna heriau pwysig yn parhau megis:

Gostyngiad mewn safonau yn yr ysgolion cynradd a arolygwyd a fod cyfran yr ysgolion cynradd â ' safonau 'da' neu 'ardderchog' wedi gostwng i 6 o bob 10. Felly mae 4 o bob 10 yn 'ddigonol' yn unig (mewn geiriau eraill ocê!). Y broblem ganolog oedd gwendid yn sgiliau rhifedd disgyblion a’r diffyg hyder y disgyblion o ran defnyddio’r medrau hyn mewn pynciau eraill, ond mae’r sefyllfa hyn wedi bod yn destun pryder ers blynyddoedd. 

Dwed Estyn fod safonau mewn llythrennedd wedi gwella 'ychydig' mewn perthynas a medrau ysgrifennu y plant ond fod y gwelliant yn ‘fwy’ yn y Cyfnod Sylfaen nag yng nghyfnod allweddol 2 ( disgyblion oedran 7 -9/10 ). Mae’r ffaith olaf yn bryder parhaus.

Er bod y safonau mewn ysgolion uwchradd yn gwella i’w gymharu a ‘pherfformiad cymharol wan‘ y flwyddyn cynt, erys cryn ffordd i fynd. Dim ond 50% o'r ysgolion a arolygwyd oedd yn cyflawni safonau 'rhagorol neu dda'. Felly, mae yna llawer iawn ohonynt yn y blwch 'digonol' – yn amlwg, nid yw hynny'n ddigon da. Nodwyd bod angen cyffredinol i wella safonau mewn mathemateg a rhifedd, yn ogystal â darpariaeth ar gyfer y disgyblion mwy abl a dawnus. 

Un ffaith sydd yn sefyll allan yn Adroddiad Blynyddol Estyn ac o bosib sydd yn crynhoi y sefyllfa sef ers 2010 mae yna nifer gynyddol o ysgolion ac angen monitro  pellach arnynt yn dilyn eu harolygiad ‘craidd’ cychwynnol. Dwed yr adroddiad fod y nifer o ysgolion sy’m mynd mewn i gategori ‘gweithgarwch dilynol’ wedi codi ym mhob un o’r pedair blynedd diwethaf. Dros bron yr ugain mlynedd ’roeddwn yn arolygu ’roedd ymroddiad, a phroffesiynoldeb staff ysgolion yn ddi gwestiwn ond yn amlwg mae angen mynd i’r afael a’r diffygion yn llawer mwy treiddgar a grymus.

Cyfeiriwyd hefyd at ddau agwedd oedd yn peri pryder sef y safonau mewn Cymraeg ail iaith ‘ddim yn gwella’ ac nid yw ysgolion yn asesu gwaith disgyblion ddigon cywir a cadarn. ‘Roedd y rhain yn faterion o bryder drwy gydol y blynyddoedd yr oeddwn yn  arolygwr, felly dim llawer wedi symud ymlaen. 

Pan oeddwn yn arolygu ‘roedd yr adroddiadau byth a beunydd yn tynnu sylw fod angen ar yr ysgolion i wella cywirdeb a chysondeb gwaith asesu athrawon gan gynnwys yr angen i esbonio’n glir i ddisgyblion sut i wella eu gwaith. Un peth arall oedd yn amlwg yn gymharol amal pan wrth ein gwaith sef wrth edrych ar lyfrau’r disgyblion yn ystod arolygiadau ’roeddwn yn canfod fod diffyg cyfatebiaeth rhwng y lefelau Cwricwlwm Cenedlaethol a nodwyd gan yr athrawon ac ansawdd gwaith y disgyblion yn y dosbarth neu y llyfrau gwaith cartref.

Os ceir ddiffygion yn yr Asesu fe ganlyn diffygion mewn cyrraedd arfraniadau cywir sydd mor hanfodol nid yn unig i’r disgyblion a’r rhieni ond hefyd sydd yn codi cwestiynau am brosesau hunanarfarnu yr ysgol. Ymhellach nid oes gan arweinwyr ysgolion, gan gynnwys y llywodraethwyr, wybodaeth cywir am berfformiad y disgyblion ac felly ni allant farnu beth sydd yn gweithio’n dda er mwyn codi safonau a  pherfformiadau.

Nawr nid oes angen mynd ymhellach er mwyn dechrau deall pam mae Cymru mor isel  lawr y tabl gymhariaeth ryngwladol ar safonau addysg (PISA). Allan o 65 o wledydd mae y canlyniadau yn dangos yn y pynciau craidd ( Cymraeg/Saesneg, mathemateg a gwyddoniaeth) fod Cymru yn 43 at y tabl, Gogledd Iwerddon 33, Lloegr a'r Alban fwy neu lai yr un fath ar 25^ain.  Wrth gwrs mae Llywodraeth Cymru ac eraill yn y proffesiwn addysg yn ceisio dweud bod cymariaethau o'r fath yn ddiystyr. Esgus ydy hynny ac mewn gwirionedd y maent yn arwyddocaol dros ben ac fe geir wendidau sylfaenol ym mhob un o wledydd y Deyrnas Unedig.

Wrth orffen pan yn arolygu ‘roedd tua 70% o’r ysgolion bob amser yn cwyno am y diffyg cymorth a chanllawiau proffesiynol yr oeddent yn gael gan eu hawdurdodau addysg lleol. Roedd yn nodwedd gyffredin. Ond nid yw'n syndod oherwydd yn y blynyddoedd diwethaf mae 9 awdurdod lleol, ar adegau amrywiol, wedi cael eu gosod yn y categori mewn angen o 'mesurau arbennig' a hefyd bod angen cymorth sylweddol arnynt er mwyn sicrhau gwelliant.

PISA 2016

Mae profion PISA yn digwydd bob tair blynedd a dyma canlyniadau disgyblion 15 oed wnaeth sefyll y profion y llynedd.

Sut mae Cymru'n cymharu?
Gwlad/Sgôr	Gwyddoniaeth	Darllen	Mathemateg
Lloegr	512	500	493
Gogledd Iwerddon	500	497	493
Yr Alban	497	493	491
Cymru	485	477	478

Mewn mathemateg, mae perfformiad disgyblion Cymru yn agos i'w cyfoedion yn Lithuania.

Lloegr ddaeth i'r brig mewn gwyddoniaeth a darllen, gan rannu'r brif safle mewn mathemateg gyda Gogledd Iwerddon.

Mewn profion gwyddoniaeth mae perfformiad disgyblion Cymru wedi dirywio ac wedi aros yn weddol debyg yn darllen a mathemateg

Nodwyd for 12% o ddisgyblion Lloegr yn ddisglair mewn gwyddoniaeth, tra dim ond 5% o ddisgyblion Cymru wnaeth gyrraedd yr un safle.

Mae perfformiad Cymru mewn gwyddoniaeth yn debyg iawn i Menorca ac Ibiza - tra bod y sgôr ar gyfer darllen yn debyg i ddisgyblion o Dubai neu Buenos Aires. .

Elystan Morgan ar Fuddugoliaeth Trump

Beth am Sefyllfa yr Amerig nawr? 

Pa fath o Arlywydd fydd e – cofiwn Trump yw’r Sefydliad! Bellach

Bosib fydd pethe yn wahanol iawn i'r hyn a ddywedodd yr oedd yn mynd i neud adeg yr ymgyrch. 

A fydd yn gadael ei gefnogwyr lawr - yna beth wedyn?

Cyfoeth Trump!

Beth ddigwyddodd i Hillary? Beth am ei hymgyrch?

Tebygrwydd i Brexit!

‘Mae cynllun y Llywodraeth ar gyfer cyfansoddiad pwerau ataliedig i Gymru yn sylfaenol ddiffygiol'. - Elystan Morgan

‘Mewn cymdeithas oleuedig mae system bwerau ataliedig yn dibynnu yn gyfan gwbl ar gyd-ymddiriedaeth a pharch...Os bydd y Senedd bresennol yn gwrthod derbyn hynny, yna mae geometreg foesol y sefyllfa yn cael ei effeithio’.

‘Cofiwn bob amser mae Cymru oedd trefedigaeth gyntaf Lloegr a bod pobl o hyd a fydde yn dymuno gweld hynny yn para hyd ddiwedd amser. Nid ydym wedi torri cwys newydd eto’.

Cyflwynodd Elystan Morgan welliant i Fil Cymru yng nghyswllt y penderfyniad i gadw tua 200 o bwerau yn ôl yn nwylo'r Llywodraeth Ganolog. Gofynnodd i’r Ysgrifennydd Gwladol i sefydlu gweithgor i adrodd i'r Senedd o fewn tair blynedd ar y cwestiwn o sut mae’r pwerau ac ataliwyd a’u cadwyd yn nwylo’r Llywodraeth ganolig yn gweithredu ym mhob achos.

Dyma ddetholiad o’i araith a hefyd datganiad a wnaethpwyd ganddo cyn y ddadl.

'Yn arferol byddwn yn neidio gyda llawenydd at y datblygiad hwn oherwydd mae'n gosod Cymru ar yr un sail gyfansoddiadol a’r Alban a Gogledd Iwerddon. Mae hefyd yn tacluso'r llawer iawn o'r hyn sydd yn awr mewn cyflwr o ddryswch. a ellir ei ddisgrifio megis confetti.

Ar ôl drosglwyddo pwerau bach dros gyfnod hir, ac sydd wedi dod o gannoedd o wahanol ffynonellau, yr ydych yn creu sefyllfa sydd bron yn gwarantu niwrosis cyfansoddiadol ar ran cenedlaethau lawer o gyfreithwyr Cymreig.

Byddai osgoi hynny yn hollol werth chweil.

Fodd bynnag, rwyf ymhell o fod yn fodlon ar y sefyllfa y credaf sydd yn ddiffygiol iawn yn (Bil Cymru) ac yn lasbrint fydd yn arwain at fethiant a thrychineb.

Mae'r ffaith bod tua 200 o bwerau wedi eu hatal o dan y Bil, a hefyd natur y pwerau eu hunain, yn gwneud y mater yn nonsens llwyr. Pethau dibwys sy’n yn ymwneud a materion bychain a thila (e.e.  trwyddedau alcohol, cwn peryglus, puteindra, casgliadau elusennol ac yn y blaen). Yn fy marn wrth eu cynnwys mae yn sarhad ar bobl Cymru.

Pan mae’r llywodraeth yn cynnig setliad, fel yr un y maent bellach yn ceisio ei wireddu mewn perthynas â Chymru yna mae rhaid cael cyd-ymddiriedaeth a rhyw ymdeimlad o gydbwysedd. ….. Os bydd y Senedd bresennol yn gwrthod derbyn hynny, yna mae geometreg foesol y sefyllfa yn cael ei effeithio.

Sut daeth hyn i fod? …….

Ceir hanes hir o ragfarn y gallech ei ddisgrifio fel iâ parhaol tuag at ddatganoli yng Nghymru.

Nid wyf yn credu bod unrhyw beth yn wahanol na hyn wedi cymeryd lle.

Aeth Ysgrifennydd Gwladol Cymru, efallai yn rhy barchus, at amryw o’i gyd-aelodau yn y cabinet a gofyn y cwestiwn -

'pa faterion y dymunech eu hatal '?

 yr ateb unfrydol ydoedd –

‘pob peth ar wyneb daear boed mor fach a thila neu gwbl leol y gelyd meddwl amdano'.

Pam y fath agwedd?

Cofiwn bob amser mae Cymru oedd trefedigaeth cyntaf Lloegr a bod pobl o hyd a fydde yn dymuno gweld hynny yn para hyd ddiwedd amser. Nid ydym wedi torri cwys newydd eto.

Pan ydych yn ystyried bod rhai o'r pwerau a ataliwyd – mae yna ddwsinau sydd, yn fy marn i, yn gwbl hurt a allwch ddychmygu Swyddfa Drefedigaethol y Deyrnas Unedig tri ugain mlynedd yn ol,yn enwedig pan oedd Jim Griffiths yn bennaeth yr adran honno, yn meiddio ymddwyn fel hyn tuag unrhyw drefedigaeth Brydeinig yn y Caribi neu yn yr Afrig.

'Mae'r rhain yn bwerau y mynnaf ei chadw yn ôl?’

Yn syml ni allai hyn ddigwydd

Bydd rhaid aros am ychydig cyn cael ymateb Ysgrifennydd Gwladol Cymru i’r syniad o weithgor i adrodd ar y sefyllfa .

Yn sicr fe fydd yn ddiddorol.

'Fy apêl yw pan ydym yn ystyried dyfodol Cymru yw i ni feddwl yn fawr.Os ydym yn meddwl yn fawr byddwn yn cyflawni rhywbeth gwerth chweil’

'Mae statws ddominiwn yn batrwm anhyblyg ac mae’r egwyddor a nodir yn Statud SanSteffan 1931 wedi datblygu yn wleidyddol dros 85 mlynedd bellach '. (Elystan Morgan)

'Beth ddylai fod y radd o hunanlywodraeth a phatrwm datblygiad cyfansoddiadol o dan yr amgylchiadau newydd sy'n datblygu yng Nghymru'? (Dafydd Wigley)

Darllen y ddadl yn Nhŷ'r Arglwyddi lle'r oedd y ddau ohonynt wedi medru dyrchafu'r ddadl ddifalch cynnwys Bil Cymru fe 'm hatgoffwyd o ddigwyddiad tebyg yn ystod hynt Deddf Ad-drefnu Llywodraeth leol yn y 1970au cynnar. Yna roedd grŵp ohonom yn gwneud y cais ar gyfer Cyngor Etholedig i Gymru!

Symudodd yr Arglwydd Elystan Morgan gwelliant i Fil Cymru yn Nhŷ'r Arglwyddi ar 7 Tachwedd 2016 ar hyd y llinellau canlynol.

Gofyn ar i Ysgrifennydd Gwladol Cymru, o fewn y cyfnod o dair blynedd ar ôl y  diwrnod penodedig y cyfeirir ato yn adran 55(3) sefydlu gweithgor i astudio’r posibiliadau ar gyfer Cymru, fel gwlad a chenedl, o ddatblygiadau cyfansoddiadol o fewn telerau fydd yn gyson ag egwyddorion Statud SanSteffan 1931, ac o fewn y cyfnod hwnnw o dair blynedd cyflwyno adroddiad ar ei astudiaeth i'r Senedd gydag argymhellion fel bo'n briodol.

Mae dyfyniadau o'i araith yn cynnwys:

'Fy apêl pan ydym yn ystyried dyfodol Cymru yw i ni feddwl yn fawr. Os ydych yn meddwl yn fawr yna byddwch yn cyflawni rhywbeth gwerth chweil; 


Os ydych yn meddwl yn fach, yr hyn y byddwch yn ei gyflawni bydd yn fach, neu efallai hyd yn oed yn llai nag eich bod wedi gobeithio ei gael. Dyna'r sefyllfa sydd yn ein hwynebu yn awr.

Mae patrwm llywodraethol Statws Dominiwn yn hyblyg. Mae’r egwyddor a nodir yn Statud SanSteffan 1931 wedi ei ddatblygu yn wleidyddol dros 85 mlynedd bellach.
Ac mae yn amlwg pan fyddwn yn siarad am Statws Dominiwn yng nghyd-destun Cymru nid ydym yn siarad am atgynhyrchiad o'r sefyllfa gyfansoddiadol sydd yn bodoli yn Awstralia neu Seland Newydd.

Mae'n gyfrinach agored erbyn hyn tua 10 mlynedd yn ôl, daeth llywodraethau'r Deyrnas Unedig a Sbaen bron i ddealltwriaeth ynglŷn â chynllun ar gyfer rhyw fath o Statws Ddominiwn ar gyfer Gibraltar.

Mewn geiriau eraill, mae'r cysyniad yn hyblyg, mor hydrin a hyblyg felly ei bod yn bosibl er y gwrthdaro hynafol sy’n bodoli dod i setliad cyfabsoddiadol cyfeillgar iawn.

Pwy a ŵyr beth fydd y sefyllfa ymhen pump i 10 mlynedd? Mae'n sefyllfa o fflwcs ac felly mae'n rhaid inni ystyried yr ystod o bosibiliadau allai fod.

Fe gefnogodd yr Arglwydd Dafydd Wigley'r gwelliant, a dywedodd:

'Mae penderfyniad y refferendwm diweddar yn golygu bod y Deyrnas Unedig (DU) mewn sefyllfa fwyaf anffodus - dyn a ŵyr pa berthynas newydd bydd gennym gyda’n cymdogion yn y (DU) a hefyd Gweriniaeth Iwerddon.

Dan yr amgylchiadau hyn rhaid i bawb edrych eto ar beth ddylai fod y sefyllfa briodol ar gyfer Cymru yn y byd newydd ‘rydym yn gwynebu – er gwell neu waeth.

Awgrymaf hefyd ei bod yn bryd i bleidiau gwleidyddol Llundain ddechrau meddwl yn y termau hyn hefyd.

Beth ddylai gradd o hunanlywodraeth a phatrwm datblygiad cyfansoddiadol fod o dan yr amgylchiadau newydd sy'n datblygu ar gyfer Cymru?

Tynnodd sylw at dair egwyddor ganolog:

Dylai pobl Cymru gael yr hawl i bennu'r graddau o annibyniaeth a ddymunant amcani ato a beth sy'n briodol i’r amgylchiadau fydd yn datblygu.

Dylai unrhyw setliad cyfansoddiadol rhwng cenhedloedd ein hynysoedd cydnabod y realiti ymarferol ac felly bod rhaid inni sicrhau gororau agored rhwng pob un o'r pum gwlad.

Dylai Cymru gael eu grymuso i gymryd bob penderfyniad a gall fod yn ystyrlon Llywodraeth eu cymryd yng Nghymru ein hunain yn y Cynulliad Cenedlaethol ein hunain, i'r graddau y mae pobl Cymru yn dymuno gwneud hynny.

Byddaf cyn hir yn postio cyfeiriadau at adroddiadau a phapurau gan wahanol ffynonellau academaidd a gwleidyddol o safon sydd wedi cael eu cyhoeddi yn ddiweddar ar gyfer DU ffederal, Senedd i Loegr a'r hefyd Cynulliadau rhanbarthol yn Lloegr. Nid oes amheuaeth y mae pethau'n mynd i newid dros y degawd nesaf. Fel y dywedodd Elystan os digwydd i ni 'feddwl yn fawr efallai cyflawnwn rywbeth mawr’ 

Stori bywyd Gwynoro fel y crybwyllir yn y saith fideo gyntaf 

Y teulu yn y blynyddoedd cynnar 

Yr oeddwn yn meddwl y byddai'n syniad da i roi 'hwynebau i enwau' y bobl a fu yn ganolog i 'm blynyddoedd cynnar a ‘m magwraeth hyd y pumdegau cynnar.

Cymaint rwy'n ddyledus i bob un ohonynt

Mae'r fideos i'w gweld naill ar fy sianel YouTube neu ar y blog Saesneg  

Fy rhieni – Mae'n debyg mai llun o ganol 1940's ydynt.. Nid wyd yn iawn gofio iddynt edrych mor ifanc!  Ond cofiaf i fy nhad colli ei wallt mewn ychydig wythnosau cyn iddo fod yn ddeg ar ugain.

Gyda fy nhad pan oeddwn tua 3 mlwydd oed ac yna y llall pan yn hŷn – dyddiau cynnar yn yr ysgol!

Rhieni fy Mam – Elizabeth Mary a Rhys Jones (a elwir yn Rhys y Castle) ac adwaenir fy mam-gu yn Bess). Fy nhad-cu yn dod o fferm fach iawn a oedd yn adnabyddus fel 'Y Castle' a fy mam-gu o fferm ychydig yn fwy yn Foelgastell o'r enw 'Penyfoel'. Cofio mynd i’r ddau le droeon.

Gyda fy nhaid pan oeddwn tua 4 mlwydd oed – ychydig ar ôl hynny cafodd ddamwain yn bwll glo Blaenhirwaun.Yn y pen draw cafodd ei barlysu tua 1951/2. Treuliais cryn dipyn o weddill y ddegawd yn helpu fy mam yn amal ac edrych ar ei ôl, ‘Roedd o gorff mawr ac oedd yn methu gwneud dim dros ei hun.

 

Trefor – brawd fy Mam, 

Llun o ddeutu 1951 pan ‘roedd yn Aberystwyth yn astudio ar gyfer y weinidogaeth. ‘Roeddwn yn cyfri Trefor fel brawd mewn gwirionedd. Fe fuodd yn dda dros ben i mi - mynd â fi i wahanol gemau - rygbi, criced a hyd yn oed Gemau'r Gymanwlad yng Nghaerdydd. Chwaraeodd rygbi i Gefneithin ac oedd yn  chwaraewr eithaf grymus a chaled.

Rhieni fy nhad 

John Jones a Rachel Ann. 

Buaswn yn  mynd i Cwmmawr llawer yn y 1940's hwyr a’r pum degau, fel arfer ar nos Sadwrn neu ddydd Sul ar gyfer amser te. Yr oedd yn aelwyd yn llawn bwrlwm a bywyd, chwerthin a sŵn. ‘Roedd teulu fy nhad-cu yn dod o ardal Llanarthne a chredaf fy mam-gu o Cross Hands.

Fy nhad-cu gyda rhai o'r cwpanau a enillodd mewn Eisteddfodau – ei enw llwyfan oedd 'Cymro'. ‘Roedd yn adnabyddus ledled De Cymru. Os digwydd iddo golli mewn eisteddfod nid oedd yn hapus o gwbl ac wrth gwrs y beirniaid oedd ar fai. ‘Roedd y teulu cyfan yn gerddorol iawn mewn gwirionedd!

Clan Cwmmawr! Yn anffodus dim ond un ohonynt sydd ar ôl bellach  – Claudia yn y rhes flaen (canol).

Cwmni difyr dros ben a llawn bywyd. ‘Roeddynt yn syrthio i ddau wahanol fath o bersonoliaeth - pedwar yn y rhes flaen yn fwy tyner ac yn dawelach na'r gweddill. Y ddau frawd (rhes gefnyn) yn eithriadol o swnllyd fel yr oedd y chwaer sydd yn sefyll rhyngddynt. Roedd pob un yn gantorion da ac yn gerddorol – perfformwyr mewn gwirionedd!

Fy nghartref – Manyrafon (model) a gyflwynwyd i mi rywbryd yn yr 80au ar fy mhen-blwydd ac yna Capel Peniel.